АБАЙ МЕН ЫБЫРАЙ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ ҮНДЕСТІК

Қ .Омарова , А .Қалшабеков 
Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Тараз қ.

Абай мен Ыбырай мұралары осы кезге дейін біраз зерттелді десек те, бұл тарапта шеті бұзылмай «ақтаңдақ» күйінде беймәлім болып отырған мәселелер аз емес. Бұларды біртіндеп қолға алып, ғылыми айналымға, тексеріске, талқыға салу аса зәру мәселелер санатына жатады. Әрине, мұндай келелі міндеттерді атқарып шығу көп уақытты, дарын-қабілетті қажет етеді. Қандай бір күрделі жұмысты тиянақты орындау үшін оны орнымен, ыңғай жүйесімен бастай білу керек. 
Бұл жұмысты Абай мен Ыбырай еңбектері, ойлары, көзқарастары арасындағы сарындастық, сабақтастық, тамырластық, ұқсастық жәйттерді қарастырудан бастау орынды деп білеміз. Мұның сан алуан қыры мен сыры бар. Ең әуелі екі данышпанның еңбектерін қатар қойып, салыстыра отыра еңбектеріндегі ұқсастықты саралап ашуды жөн көрдім. 
Бұл екеуінің өмір жолдары, еңбек майдандары екі алуан болуымен қатар,екеуін бір туғандай ететін ұқсастық та аса айқын. Ол ұқсастық – олардың нәр алған тамырынан, аналық топырағынан туған. Екеуі де қазақтың киіз үйінде туылып, өз елінің өкілі болып шығуымен қатар, қазақ халқының ғана тіл, өнер, тарихи мәдениет ерекшеліктерінің көлемінде қалған жоқ, туысы қазақ болса да бұлардың өрісі, өсуі басқаша. Олар өздерінен бұрынғы қазақ баласы бармаған ырыс өлкесіне жетті. 
Абай Ыбырайды жақсы білген. Кейін Абайдың өзі қадірлегендіктен қолжазбаларының ішінде Пушкин, Лермонтов, Крылов шығармаларынан жасалған аудармалар қоса кірумен бірге, Ыбырай өлеңдері үнемі бірге көшіріліп жазылып жүрді. Абайдың өзінің тапсыруы бойынша солай болса керек. Бұл тегін емес. Бұқар, Дулат, Шортанбай – Абайдың қолжазбаларына жалғыз ауыз өлеңмен тұмсық сұғып кірмегенде, Ыбырайдың әрқашан Абай атымен бірге жазылып, жатталып, таралып жүруі, бұл екеуінің үні бір, үміті бір, арман бағыты және болашақ тағдыры бір ақын екендіктерін танытады. Бұған тағы да бір дәлел, олардың творчествалық толысу кезеңдері хронологиялық жағынан тұспа-тұс келеді. Бұл қазақ ағартушыларының екеуі де қазақ жерінің түкпір-түкпірінде танымал болатын. Ыбырай болса Торғай облысы мектептерінің инспекторы сынды аса жауапты қызметте болды. Оның «Қазақ хрестоматиясы» мен «Қазақтарға орыс тілін үйретудің бастапқы құралы» атты кітаптары қазақ жеріндегі қазақ-орыс мектептеріндегі оқу құралына айналды. Бұл екі жайттың Абай назарына ілікпеуі мүмкін емес. Сондай-ақ, Қарқаралыға көршілес Торғай уезінде өмір сүріп, қызмет еткен Ыбырай да Абай сынды атақты ақын әрі «төбебиді» білмеуі мүмкін емес. Олардың поэтикалық шығармалары сюжеттік әрі стильдік жағынан да көп жағдайда ұқсас болып келеді. Олардың бірлік пен тағдырластық сыры кейбір шығармаларда, анығырақ айтсақ олардың табиғат лирикаларынан айқын аңғаруымызға болады. Дәл осындай өзара астасқан үндестікке көз жеткізу үшін, Ыбырайдың «Жазы» мен Абайдың «Жазғытұрымы» деген өлеңдерінен үзінді келтіруге болады. Мәселен, Ыбырайдың өлеңінде: 
«Кеш болса күн қонады таудан асып, 
Шапаққа қызыл алтын нұрын шашып. 
Аһ ұрып шүкірлікпен құшақтасар 
Рақатпен кеш уақытында неше асық... 
Боз үйден таң алдында күйеу шықса, 
Артынан қарар жары жүзін басып. 
Адамзат сайран етер көңілі жай, 
Секіріп ойын салар құлын мен тай. 
Қой маңырап, сиыр мөңіреп шат болады, 
Тасиды күркіресіп өзен мен сай»,- 
деп келетін өлең суреті Абайдың «Жазғытұры» өлеңінде: 
«Қырдағы ел ойдағы елмен араласып, 
Күлімдесіп, көрісіп, құшақтасып. 
Шаруа қуған жастардың мойны босап, 
Сыбырласып, сырласып мауқын басып. 
Түйе боздап, қой қоздап-қорада шу, 
Көбелек пен құстарда сайда ду-ду. 
Гүл мен ағаш майысып қарағанда, 
Сыбдыр қағып, бұраңдап ағады су»- 
деп, ұқсас сарында сипатталатыны бар, алайда бұл әрине, бірінің шығармасын бірі білгендіктен емес, қайта көшпенді өмірдің қайталанатын көріністерінен туған үндестік, бірлік. Екеуінде де асыға келген алты ай жаз адам тіршілігіне қолайлы да шаруаға ыңғайлы кезең екендігін білдіреді. Бұл кезеңдегі өлең-селеңмен бос өткізбей, шаруаның пайдалы жақтарына жұмсап, дұрыс пайдаланып, оның қадіріне жет дегенді ескертеді. 
Ыбырайдың «Жаратты неше алуан жұрт бір құдайым» атты жыры күні бүгінге дейін діни аңызға құрылған деп өзге шығармаларының көлеңкесінде қалып келді.Бас аяғы он тоғыз шумақтан тұратын бұл көлемді жырда Дәуіт пайғамбар, Тақ-Сүлеймен, Қыдыр-Ілияс секілді дін өкілдерінің аты аталып, оқиға дамуына қатысқан болмаса, негізгі түйін адамгершілік, ынсап-қанағатшылдық мәселесіне барып тіріледі. Жырдың басты кейіпкері билік-мансапқа, байлық-дәулетке тоймайтын әйгілі Ескендір патша. Ол дүниежүзін түгелге жуық жеңіп жаулап алса да, мұның бәріне қанағат етпейді, ең ақырында Ескендір өзінің уәзірі Қыдыр-Ілиясты өлмейтін «мәңгі су» алып келуге жұмсайды. Қыдыр-Ілияс суды тауып, өзі бір кесесін ішіп көреді де, бір кесе суды Ескендірге арнап алады, алайда сол судың басында «мәңгі судан» ішіп, жалғыз қалып, қайғыдан жапа шеккен бір патшаға кез болады. Ол бастан кешкен оқиғаны айтып, құдайдан өмір сұраса да қаза келмейтінін айтады. Қыдыр-Ілиясқа ой түсіп, алып келген суды Ескендірге бермейді. 
Жырда дүниеқоңыздық пен сақилық, әзәзілдік пен адамгершілік жайттары да жанама сөз болады. Бұл тұста ақын Қарынбайдың сараңдығы мен Атымтайдың жомарттығын салыстырып, сиыр мен түйе пірлері Зеңгібаба, Ойсылқаралардың еңбексүйгіштігін жастарға үлгі етеді. 
Аталған жыр өзінің құрылысы мен мазмұны жағынан ұлы Абайдың әйгілі «Ескендір» поэмасын еске түсіреді.Екеуінің де басты кейіпкері қанішер де зұлым Ескендір. Оның тойымсыздығы мен зұлымдығы жөнінде Шығыста талай аңыз-әңгімелер бар. Алайда, солардың «мәңгі су» туралы аңызы ерекше орын алады. Екі шығарманың өзара ұқсас мазмұнға құрылуы да осыны айғақтайды. Абай дастанында жорықта жүрген Ескендір әскерімен шөлге тап болып, кейін тәтті бұлақ суына кездесетіні, су басындағы бай елді жаулап алмақ ниетінің іске аспай, «көз сүйегіне» қанағаттанатыны мәлім. Ал, Ыбырайда оқиға өрісі сәл басқашарақ болса да, негізгі түйін Ескендір тойымсыздығын әшкерелеуге сәйкес Абай дастанымен астасып, өзектесе дамиды. Осыған орай екі шығармадағы Аристотель мен Қыдыр-Ілияс өмірлік тәжірибені бойға жиған дана кісілер болып суреттеледі. Ыбырай жырының тобықтай түйіні адамгершілік мәселесіне келіп тіреледі: 
«Иманды ер құдайынан ұялады, 
Ұялып иесінен сый алады. 
Ренжітпе пенде болсаң бейшараны 
Кәріп көңілі бір сынған бияла-ды...». Абай жырының да, тобықтай түйіні адамгершілік мәселесіне келіп соғылады: 
«Ақылсыз өзін мақтап былжырайды, 
Бойыңа өлшеп сөйлесең, нең құрайды? 
Жақсы болсаң, жарықты кім көрмейді, 
Өз бағаңды өзіңнен кім сұрайды?!». 
Оқиға мазмұны мен көлемінің тіпті шешімінің аяқталуының көптеген айырмашылықтары бола тұра, бұл аталған екі шығарманың өзара бірлік-үндестігін атап айтуға болады. 
Орыстың классикалық әдебиетінің әсерін қазақтың Абайы мен Ыбырайының творчествосынан да анық көруімізге болады. Мәселен, И.А.Крыловтың «Қарға мен түлкі» атты мысалының аудармасында Абай мен Ыбырай Крылов мысалының мазмұнын толық сақтап, өте көркем аударған. Мәселен, Абайда былай суреттелген: 
«Көп жерден қалқам-ай, 
Құмарын тарқамай, 
Сізді іздеп келіп ем. 
Сүйсінсін құлағым, 
Тарқасын құмарым, 
Әрине, бір салшы, 
Асық боп келіп ем». 
Ал, Ыбырайда: 
«Сандуғаш, бұлбұлдарды көріп едім, 
Жүзіңді бір көруге келіп едім, 
Даусыңды бір шығаршы, шаттанайын, 
Сырттай асық болғаннан өліп едім,» - деп 
суреттеледі. 
Абай Ыбырайға әсіресе, адамгершілікті, әділдікті, ғылым-білімді, адал еңбекті уағыздау секілді әлеуметтік мәселелерге қатысты пікір – толғаныстарының үндестігімен жақын сезіледі. 
Мәселен, Ыбырайдың «Кел, балалар, оқылық» атты өлеңі мен Абайдың «Ғылым таппай мақтанба» атты өлеңдерін оқи отырып, екеуінің де білім-ғылымды уағыздаудағы мақсаттары бір екендігін аңғаруымызға болады. 
Ыбырай: 
Оқысаңыз, балалар, 
Шамнан шырақ жағылар, 
Тілегенің алдыңнан 
Іздемей-ақ табылар – деп жырлайды. 
Ал, Абай: 
Сізге ғылым кім берер, 
Жанбай жатып сөнсеңіз? 
Дүние де өзі, малда өзі, 
Ғылымға көңіл берсеңіз-деп жырлайды. 
Абайдың Ыбырай өлеңіне қызыққаны соншалық, оның бір өлеңін естіп, өз өнерімен салыстырады: 
Ыбырай: 
Адам көркі бас-тағы, 
Маңдайдағы қас-тағы, 
Кеңшілікте әркім дос, 
Таршылықтағы қайырылған дос-тағы. 
Абай: 
Бес мүшеден бөлекше бас та өзгеше, 
Қиғаш біткен маңдайда қас та өзгеше. 
Кеңшілікте дос та дос, қасың да дос, 
Таршылықта қайрылған дос та өзгеше,- депті. 
Жалпы Ыбырай мен Абайдың өлеңдерін, әңгімелерін қай жағынан алсақ та, екі ақынның көздеген мақсаттары мен міндеттері бір екендігін аңғарамыз. 
Демек, Ыбырай мен Абай шығармаларындағы үндестіктің негізгі түйіні: жастарды оқу-өнерге ұмтылуға, Отанын, елін сүюге, қажырлы еңбек ете білуге және адамгершілік мінез-құлыққа тәрбиелеу. Ыбырай мен Абай еңбектері, ойлары, көзқарастары арасындағы сарындастық, сабақтастық, тамырластық, ұқсастық жәйттер, әрине, бірінің шығармасын бірі білгендіктен, көшіргендіктен емес, керісінше оларды сол кездегі заман сарыны солай сөйлеткендіктен деп ұғынуымыз қажет. 
Пайдаланылған әдебиеттер: 
1. Алтынсарин Ы. Өнер - білім бар жұрттар. Алматы, 1989 ж. 
2. Әуезов М. Жиырма томдық шығармалар жинағы. Алматы, 1985 ж. 
3. Әуезов М. Уақыт және әдебиет. Алматы, 1962 ж. 
4. Құнанбаев А.Шығарманың бір томдық толық жинағы. Алматы, 1961 ж. 
5. Құнанбаев А. Шығармалар (Екі томдық). Алматы, 1968 ж. 
6. Мырзахметов М. Абайтану тарихы. Алматы, 1962 ж. 
7. Ыбырай Алтынсарин тағлымы. Құраст.: Жармұхамедов М. Алматы, 1991 ж.