НЕГІЗГІ БӨЛІМ 
1 Зерттеудің негізгі бағыттары 
Экологиялық дағдарыс аймағында организмге жағымсыз әсер ететін негізгі фактор су, топырақ құрамында көп мөлшерде кездесетін токсиканттар. Олар адам мен жануарлар организмдеріне тамақ арқылы, ауа арқылы, шаң арқылы түсіп отырады. Соңғы жылдары организмге токсиканттардың әсер етуі, мысалы мышьяк, кадмий, қорғасын, никель, сынап денсаулық және қоршаған ортаны қорғауда ең басты мәселе ретінде қарастырылады, өйткені бұл элементтердің көп мөлшері қоршаған ортаға келіп түсуде. Сонымен қатар, адам организмінде гомеостазды реттеуші қалқанша безінің жағдайы және Қызылорда облысының аймақтары бойынша топырақ пен судың ластану дәрежесі туралы мәліметтер жоқ есебінде, осы себептен қалқанша безі мен топырақ пен судың ластануы арасындағы қарым қатынасына зерттеу жұмыстары жүргізілді. 
2 Зерттеу әдістері мен құралдары 
Алдымызға қойылған мәселені шешу үшін 2002-2006 жж. Қызылорда облысының әр түрлі су көздері мен топырақтың экологиялық жағдайына жыл сайын тексерулер мен мониторинг жүргізілді. Алынған мәліметтер Арал өңірінің әр түрлі аймақтарында тұратын жергілікті 77 тұрғынның қан сарысуындағы тиреоидты гормондардың құрамы салыстырылып тексерілді. 
Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесінде «Арал өңірі халқының әл-аухатын түбегейлі өзгерту шаралары жөніндегі» ережесіне (18.01.1992 ж) негізделген, аудандастыруға сәйкес барлық тексерілгендер үш топқа бөлінді. Көрнекілік түрінде 1 суретте Қызылорда облысын аймақтарға бөліп көрсетілген кесте берілген.

1 – Солтүстік-батыс аймақ; 2 – Кызылорда қаласы; 3 – Оңтүстік-шығыс аймақ

1сурет - Арал өңіріндегі Қазақстан бөлігін экологиялық аймақтарға бөлу

1-ші топты Жаңақорған мен Шиелі аудандарында тұратын 35 зерттелген ер адамдардан 10 дені сау ер адам таңдап алынды және 30 зерттелген әйелдерден таңдап алынған 12 дені сау әйелдер құрады (Арал теңізінен 700 км жоғары қашықтықта орналасқан) - салыстырмалы экологиялық қолайлы аудан; 
2-ші топты Жалағаш ауданы мен Қызылорда қаласында тұратын 25 зерттелген ер адамдардан 15 дені сау ер адам таңдап алынды және 32 зерттелген әйелдерден 20 дені сау таңдап алынған әйелдер құрады (Арал теңізінен 200-ден 500 км дейін қашықтықта орналасқан) - экологиялық дағдарыс аймағы; 
3-ші топты Арал және Қазалы аудандарында тұратын 19 зерттелген ер адамдардан 9 дені сау ер адам таңдап алынды және 32 зерттелген әйелдерден таңдап алынған 11 дені сау әйелдер құрады (территория көлемі Арал теңізінен 200 км қашықтықта орналасқан) - экологиялық апат аймағы. 
Қоршаған ортаның нысаналарын зерттеу және аталған Арал өңірінің аудандарынан үлгілер алу үшін біз зерттеу жұмыстарын жүргіздік. Ол үшін алынған су (құдықтардан әр аудан бойынша 15 үлгіден алынды) және топырақ үлгілерінде (әр аудан бойынша негізгі 10, ал қосымша 5 үлгіден алынды) элементтерді титриметриялық және вольтамперометриялық әдістерді, ал салыстыру үшін атомдық-адсорбциялық әдісті пайдаланып талдау жүргіздік. 
Алғашқыда топырақтағы және ашық су көздеріндегі ауыр металл иондарының мөлшеріне, кейін 2002-2006 жж Арал өңірінің әр түрлі аймақтарында тұратын ер адамдар мен әйелдердің тиреоидты статусына мониторинг жүргізілді. Жыл мезгілдері бойынша (2004 ж қыс, көктем, жаз және күз) топырақта және ашық су көздеріндегі токсиканттардың мөлшерінің өзгерісіне, сонымен бірге Арал өңірінің әр түрлі аймақтарында тұратын ер адамдар мен әйелдердің тиреоидты статусының салыстырмалы өзгерісіне зерттеу жұмыстары жүргізілді. 
Мұнан басқа 2003 жылы біз топырақтан және әр түрлі су көздерінен алынған (құдықтар, скважиналар, ашық су көздері) сынамалардың құрамындағы аммонидің, нитраттардың, нитриттердің, сульфиттердің және хлоридтердің мөлшерін салыстырдық. Топырақ үлгілері санитарлық-қорғалған суқоймалардың 5 орнынан, 0-15 см тереңдіктегі жоғарғы қабаттан алынды. 
Гипофиздің тиреотропты гормоны мөлшерін (ТТГ, мМЕ/л), қалқанша безі гормоны – трийодтиронин мөлшерін (Т3, нмоль/л) және қан сарысуындағы тироксин (тетрайодтиронин, Т4, нмоль/л) мөлшерін IMMUNOTECH фирмасының жиынтығын пайдаланып радиоиммунологиялық әдіспен анықтадық. Қан талдаулары Қызылорда қаласындағы № 1 емханада және облыстық диагностикалық орталық зертханаларында жүргізілді. 
Топырақ, су және қан сынамаларына барлығы 6000 жуық талдау жүргізілді. Алынған мәліметтер компьютерлік Microsoft Excel программасын пайдаланып, статистикалық өңделді және өлшеулер p 0,05 ең анық деп саналады.

3 Арал өңірі су көздерінің ластану деңгейінің мониторингі 
Жүргізілген зерттеулер тексерілген жылдарға байланысты суда металл иондарының мөлшерінің өзгерісі бар екенін көрсетті. Қорғасын иондарының ШРК 0,03 мг/дм3 тең. 2 суретте көрсетілгендей, 2002 жылы судағы қорғасын иондарының мөлшері СА, ҚҚ және ОА сәйкесінше, 0,05±0,003 мг/дм3, 0,03±0,002 мг/дм3 және 0,02±0,002 мг/дм3 құрады. 
Кейінгі жылдары суда токсиканттардың құрамы бойынша айқын заңдылық байқалған жоқ, бірақ, олардың анағұрлым жоғары концентрациясы 2004 және 2005 жылдары байқалса, ал минималды мөлшері 2006 жылы анықталды. 
2002 жылы СА, ҚҚ және ОА ашық су көздеріндегі суда кадмий иондарының мөлшері сәйкесінше 0,007±0,0004 0,004±0,0002 және 0,003±0,0003 мг/дм тең болды, қалыпты жағдайда кадмийдің ШРК 0,001 мг/дм тең, ол 2 суретте көрсетілген. Барлық жылдары суда кадмий ионының деңгейі ШРК 2-9 есе жоғары болды. 
Сондай-ақ, Арал өңірінің әр түрлі аймақтары бойынша ашық су қоймаларындағы суда ШРК 0,5 мг/дм3 тең болатын мыс иондарының мөлшерінің өзгерісінде бірдей заңдылықтың бар екені байқалған жоқ.

ОА - оңтүстік аймақ; ҚҚ – Қызылорда қаласы; СА - солтүстік аймақ

2 сурет - 2002-2006 жылдар аралығында Арал өңірінің әр түрлі аймақтарының ашық су қоймаларындағы суда қорғасын (Pb, ШРК=003, мг/дм3) және кадмий (Cd, ШРК=0,001) иондарының мөлшерінің өзгерістері

Біздің жүргізген зерттеу жұмысымыздың басында (2002 ж.) СА ашық су көздерінен алынған мыс иондарының мөлшері анағұрлым артықтау болып 0,45±0,03 мг/дм3 құрады, бұл ҚҚ (0,42±0,03 мг/дм3) 7,1% және ОА (0,30±0,02 мг/дм3) 50,0% (р<0,01), жоғары болды. Мыс иондарының анағұрлым жоғары концентрациясы 2003-2004 жылдары, ал минималды концентрациясы 2006 жылы тіркелді. Арал өңірінің әр түрлі аймақтарының су көздеріндегі мырыш иондарының мөлшерінің динамикасы шамамен қорғасын және мыс иондарымен біршама тең болды. Бірақ, барлық жылдары судағы мырыш иондары мөлшері 1,0 мг/дм3 ШРК жоғарылаған жоқ, ол 0,30-0,62 мг/дм3 аралығында ауытқып отырды. Арал өңірінің әр аймағындағы ашық су көздеріндегі суда темір катиондарының мөлшері сол заңдылықпен өзгеріп ШРК (0,3 мг/дм3) жоғары болды, 2002 темір иондарының коцентрациясы жоғары деңгейге жетті: СА - 0,35±0,02 мг/дм3 және ОА - 0,21±0,01 мг/дм3 тең болды, бірақ ҚҚ максималды көрсеткіштер 0,21±0,01 мг/дм3 2001 жылы тіркелді. 
Бақылаудың келесі кезеңдерінде 2004 жылы жүргізілген барлық үш аймақтағы суда токсиканттар мөлшерінің маусымдық өзгерісі байқалды. Көрнекілік ретінде Арал өңірінің су көздеріндегі қорғасын және кадмий иондарының маусымдық динамикасы 3 суретте берілді. 
Ашық су көздеріндегі қорғасын катиондарының минималды мөлшері қыста тіркелді және ол СА - 0,04±0,003 мг/дм3 тең болып, ҚҚ және ОА бойынша (0,02±0,001 мг/дм3) концентрациядан 2 есе (р<0,01) артық болды. Көктемде судағы қорғасын иондарының мөлшері барлық үш аймақ бойынша да артты, СА және ОА бойынша максималды көрсеткіштерге дейін жетіп, ал ҚҚ бойынша максималды концентрациясы жазда (0,05±0,003 мг/дм3) тіркелді. Күзге қарай барлық үш аймақ бойынша суда қорғасын катиондарының мөлшері төмендеді, бірақ қысқы маусымда тіркелген көрсеткішпен салыстырғанда жоғары болып қала берді.

ОА - оңтүстік аймақ; ҚҚ – Қызылорда қаласы; СА - солтүстік аймақ

3 сурет - Арал өңірінің әр түрлі аймақтардағы ашық су қоймаларындағы суда (мг/дм3) қорғасын (Pb) және кадмий (Cd) иондарының 
мөлшерінің маусымдық өзгерістері 

Қыста СА, ҚҚ және ОА бойынша ашық су көздерінде кадмий иондарының мөлшері қыста минималды болып, сәйкесінше 0,007±0,0003 мг/дм3, 0,003±0,0002 мг/дм3 және 0,002±0,0001 мг/дм3 тең болды, яғни СА бойынша көрсеткіш ҚҚ көрсеткішке қарағанда 2,3 есеге (р<0,001) және ОА 3,5 есеге (р<0,001) жоғарылау болды. Көктемге қарай кадмий иондарының концентрациясы жоғарылады, яғни СА және ҚҚ бойынша максималды мөлшерге жетіп, сәйкесінше 0,01±0,001 мг/дм3 және 0,007±0,0004 мг/дм3 (қысқы маусымға қарағанда жоғарылау сәйкесінше 42,9% (р<0,01) және 133,3% (р<0,001) тең болды. ОА бойынша судағы кадмий иондарының мөлшерінің айтарлықтай көбірек болғаны жазда (0,006±0,0002 мг/дм3) тіркелді, ол қысқы көрсеткішпен салыстарғанда 3,0 есе артық болды. Күзге қарай үш аймақ бойынша да судағы кадмий катиондарының мөлшері төмендеді, бірақ қысқы маусымда тіркелген көрсеткіштен сондада артық болды (3 сурет). 
Арал өңірінің ашық су көздеріндегі суда мырыш, мыс және темір иондарының концентрациясы ұқсас шамада өзгерді. 
Арал өңірінің барлық аймақтарындағы ашық су қоймаларынан алынған судағы ауыр металл иондарының мөлшерінің өзгерісіне 5 жыл және маусымдық мониторинг жүргізу барысында, бізде төмендегідей сұрақ туындады: алынған осы сынама суларда аймақ аралық нитраттар, нитриттер, сульфаттар, хлоридтер және аммоний катиондары бойынша ұқсас динамика бола ма? Осыған байланысты 2003 жылы зерттеу жұмысы жүргізілді, олардың жыл бойына төменгі және жоғарғы мөлшерінің нәтижелері тіркеліп 1 кестеде берілді. 
Демек, Қызылорда облысының әр түрлі аймақтарының ашық су қоймаларынан алынған су сынамаларына жүргізілген зерттеулер, бақыланған әр жылдың кезеңі (2002-2006 жылдар) бойынша және 2004 жылдың әр маусымында токсиканттардан қорғасын, мыс, кадмий және темір, ал 2003 жылы аммонилы азот, сульфаттар, нитраттар және хлоридтердің ШРК жоғары болғаны анықталды. Анағұрлым жоғары көрсеткіштер Аралға жақын СА тіркелді. 
1 кесте – Арал өңірі бойынша ашық су қоймалардағы судың химиялық құрамы 
қоспалар Мөлшері, мг/дм3 
ШРК ОА ҚҚ СО 
Аммоний ионы 2 0,4-1,7 0,4-3,0 0,4-4,5 
Нитрат-анионы 45 2,1-5,5 0,5-2,2 21-55 
Нитрит-анионы 3 0,2-0,6 0,04-0,2 0,01-0,08 
Сульфат-анионы 500 240-360 500-550 240-360 
Хлорид-анионы 350 100-288 113-238 328-508

4 Арал өңірінің әр түрлі аймақтарындағы топырақта токсиканттардың жинақталуы 
Жүргізілген зерттеу жұмысы, зерттелген жылдар бойына топырақта металл иондарының мөлшері өзгеретіндігін көрсетті. 2002 жылы топырақта қорғасын иондарының мөлшері ОА - 15,78±1,21 мг/кг, ҚҚ - 9,09±0,88 мг/кг және СА - 6,42±0,54 мг/кг тең болып, ШРК (ШРК=20,0 мг/кг) төмен болды. Талдау жұмысында топырақтағы қорғасын ионының ШРК жоғары болған жағдайы тіркелген жоқ. 
Арал өңірінің аймақтарына жүргізілген біздің зерттеу жұмысымызда топырақта кадмий иондары бойынша ШРК (ШРК=1,0 мг/кг) жоғары болған жағдайлар анықталған жоқ. Сонда, 2002 жылы СА (0,60±0,04 мг/кг), ҚҚ (0,52±0,03 мг/кг), ОА (0,47±0,03 мг/кг) тең болды 
Зерттеу жұмысы барысында Арал өңірінің әр түрлі аймақтарынан алынған топырақта мыс иондарының (ШРК=3,0 мг/кг) және мырыш (ШРК=20,0 мг/кг) иондарының ШРК концентрациясы анағұрлым жоғары болғаны анықталды, ол 4 суретте берілген. 
Зерттеу жұмысы басында (2002 ж) СА, ҚҚ және ОА топырақтарындағы мыс иондарының концентрациясы 23,25±1,96, 12,19±1,35 және 9,23±0,71 мг/кг, ал мырыш иондары 86,00±5,12, 68,92±3,96 және 70,21±3,77 мг/кг тең болып, келесі жылдары айтарлықтай өзгеріс болған жоқ. 
2004 жылы жүргізілген зерттеулерде Арал өңірінің үш аймақтарындағы топырақта токсиканттардың маусымдық нақты динамикасы көрсетілген. Топырақта қорғасын катиондарының төменгі мөлшері қыста тіркелді және ол СА - 17,09±0,97 мг/кг, ҚҚ - 9,09±0,68 мг/кг және ОА - 6,45±0,34 мг/кг тең болды. Көктемде барлық үш аймақта да топырақтағы қорғасын иондарының мөлшері артты, бірақ қыста тіркелген көрсеткіштен жоғары болды (5 сурет). Қыс мезгілінде топырақтағы кадмий иондарының мөлшері төменгі шамаға, СА - 0,63±0,03 мг/кг, ҚҚ - 0,52±0,03 мг/кг, ОА - 0,47±0,02 мг/кг тең болды. 
Мыс және мырыш иондарының мөлшерінің динамикасы қорғасын және кадмий иондарымен ұқсас болды. 
2003 жылы арнайы жүргізілген зерттеу жұмысында Арал өңірінің топырақ құрамындағы бірқатар аниондарда айырмашылықтар байқалды, ол 2 кестеде берілген.