Кіріспе бµлімде диссертациялыќ зерттеу таќырыбыныњ µзектілігі негізделіп, ѓылыми зерттелу дењгейі, теориялыќ жєне єдістемелік негіздері, зерттеу ж±мысыныњ маќсаты мен міндеттері, ќолданылѓан єдіс-тєсілдер, ќорѓауѓа ±сынылѓан негізгі ќаѓидалар, зерттеу нєтижесінде алынѓан ѓылыми нєтижелер, зерттеудіњ ќолданбалы мањызы, оныњ сыннан µтуі мен маќ±лдануы, ќ±рылымы мен кµлемі жµнінде мєліметтер келтірілген.

Диссертацияныњ «Азаматтыќ ќоѓам жєне саяси партия категорияларыныњ теориялыќ-єдістемелік астары» атты І тарауыныњ «Саяси-ќ±ќыќтыќ аќыл-ой тарихындаѓы азаматтыќ ќоѓам идеясыныњ даму ерекшелігі» деген 1.1. таќырыпшасында єлемдік саяси ой тарихындаѓы азаматтыќ ќоѓам мєселесіне кµзќарас эволюциясы жан-жаќты талданѓан. 
Біздіњ елде де, Батыс елдерінде де ќоѓамтанушы ѓалымдар арасында аталѓан феноменді зерттеуде кµптеген єр т‰рлі кµзќарастар бар, біраќ ќазіргі уаќытќа дейін оныњ мєн-маѓынасына, єлеуметтік шыѓу тегі мен тарихи шектеріне ќатысты бірыњѓай пікір болмай отыр. Публицистер, саясаткерлер мен ѓалымдар б±л терминді м‰лде єр т‰рлі мазм±н енгізе отырып пайдаланады. 
Азаматтыќ ќоѓам туралы осы заманѓы т‰сінік - єлеуметтік-философиялыќ жєне саяси-ќ±ќыќтыќ аќыл ойдыњ тарихындаѓы олардыњ ±заќќа созылѓан эволюциясыныњ нєтижесі, тиісінше олардыњ сан ќилылыѓы мен сєйкессіздіктері осымен т‰сіндіріледі. Осы орайда, аталѓан ±ѓымныњ тарихына талдау жасай келе, тµмендегілерге назар аударѓымыз келіп отыр. 
Азаматтыќ ќоѓамды теориялыќ зерттеулерде оныњ маѓынасыныњ негізгі екі дєйектемесін, осы ±ѓымныњ екі єр т‰рлі т‰сінігін бµліп ќарауѓа болады. 
Барынша дєст‰рлі, алайда ѓылым сахнасынан кетіп бара жатќан кµзќарасќа сай «азаматтыќ ќоѓам» жеке меншік пен мемлекеттіњ пайда болуымен байланысты д‰ниеге келді. «Азаматтыќ ќоѓам» ±ѓымы б±л жерде ќоѓамныњ белгілі бір жаѓдайына сипаттама ‰шін пайдаланылады жєне жеке т±лѓаныњ негізгі ќ±ќыѓы мен бостандыѓы зањмен ќамтамасыз етілген жєне саяси ќорѓалѓан, ерекше типтегі мемлекетпен тењестіріледі осыѓан орай оны µркениетті, яѓни азаматтыќ ќоѓам деп санауѓа болады. 
Азаматтыќ ќоѓамныњ екінші т‰сіндірмесі азаматыќ ќоѓам туралы ќоѓамныњ белгілі бір саласы - мемлекеттік емес ќатынастар мен ќ±рылымдар ретінде ±ѓынумен байланысты. Б±л жерде єр т‰рлі: азаматтыќ ќоѓамныњ ќоѓам ретінде, жалпы алѓанда оныњ ерекше бµлімі ретінде, оныњ барлыќ м‰шелерініњ єлеуметтік сипаттамасы ретінде жєне т.б. сияќты н±сќалары болуы м‰мкін. 
«Азаматтыќ ќоѓам» термині алѓаш рет ќай кезде ќолданылѓандыѓын айту ќиын. Дегенмен, азаматтыќ ќоѓам т‰сінігі алѓаш Аристотель («societias civilis») ењбектерінде кездеседі, ол оны саяси ќауымдастыќ ретінде пайдаланды. Кейінірек б±л ±ѓым ортаѓасырлыќ Еуропа жєне Жања уаќытта басќа мєнге ие бола бастайды. 
Алайда, кµптеген ойшылдар ерте дєуірде «азаматтыќ ќоѓам» ±ѓымын немесе айтылуы, ойы, мазм±ны жаѓынан соѓан жаќын терминдерді пайдаланса да, б±л ±ѓымѓа ертедегі ойшылдар мен ќазіргі авторлардыњ беріп отырѓан т‰сініктері бірдей емес. Б±л жаѓдай демократияны, бостандыќты, азаматтыњ ќ±ќыѓы мен міндеттерін єр т‰рлі ±ѓынумен т‰сіндіріледі. 
Т.Гоббс заманауи мемлекет пен саяси ќоѓамды тењ деп есептеді. Т.Гоббс іліміне сєйкес ќоѓамдыќ келісім ќоѓамныњ емес, мемлекеттіњ ќ±рылуына алып келеді. Ал, Дж. Локк болса «µкімет» пен «ќоѓам» ара-жігін кµрсетуге тырысады. Ол ‰шін билікті ќоѓамѓа беру, билікті µкіметке берумен бірдей емес. 
Азаматтыќ ќоѓам т±жырымын ќалыптастыруда Гегельді ерекше айтуымыз керек. Себебі, ол осы теорияныњ негізін ќалаушылардыњ бірі. Гегельдіњ пікіріне сєйкес, азаматтыќ ќоѓамныњ бойында мыналар бар: 1) талап-тілек ж‰йесін (бір индивид ретінде де, барлыќ азамат ретінде де), ќанаѓаттандыру ењбек істеу арќылы ж‰зеге асырылады; 2) жеке меншікті ќорѓау жєне оныњ бостандыѓына кепілдік беретін, єділ сот; 3) жекелеген т±лѓаныњ игілігі «ќ±ќыќ ретінде ќаралуын жєне ж‰зеге асырылуын» [8, 256- б.] ќадаѓалайтын полиция, жєне корпорация – берілген істі немесе ќабілетті оѓан кіргендердіњ барлыѓына артыќшылыќ пен абырой сыйлайтын «мемлекеттіњ адамгершілік тамырын ±сына отырып» [8, 277-б.], сол немесе басќа м‰дделер бойынша жалпыѓа бірдей ныѓайтылатын бірлестік. 
«Азаматтыќ ќоѓам» ±ѓымын екі жаќты пайдалану дєст‰рі: бірінші жаѓдайда – жалпы мемлекетпен тењестірілді (алдындаѓы кезењ желілерініњ жалѓасы болып табылатын) єлеуметтік организмніњ дамуыныњ белгілі бір дењгейі ретінде; басќа жаѓдайда – мемлекеттен б±рын пайда болѓан ќ±рылымдар мен институттардыњ жиынтыѓын ќамтитын айрыќша сала жєне ішінара одан тєуелсіз бола алады. Осы екінші ±ѓым азаматтыќ ќоѓамныњ келесі кезењіне талдау беру ‰шін негіз болады. Осы екі талдауды ‰йлестіруге тырыса отырып Гегель оныњ азаматтыќ ќоѓаммен µзара байланысында мемлекетке басымдылыќ берді. 
Маркстіњ теориялыќ пайымдаулары барлыќ уаќытта оны азаматтыќ ќоѓамды тек ењбек µндіріспен айырбас, яѓни экономикалыќ даму саласымен тењестіруге алып келіп отырды. 
Азаматтыќ ќоѓамды єлеуметтік организмді мемлекеттен тыс ерекше сала ретінде т‰сіндіру, А. де Токвильдіњ жєне оныњ америкалыќ демократияны зерттеуініњ арќасында Еуропада кењ етек жайды, б±л сол заманда єзірленген ќоѓамдыќ шарт жєне азаматтыќ ќоѓам теорияларыныњ негіздері жєне ќаѓидаттары іске асыратын шындыќќа айналды. 
А. де Токвилдіњ пікіріне сєйкес, азаматтыќ ќоѓамныњ мемлекеттен айырмашылыѓы, - б±л мєжб‰рлеу ‰шін емес, ерікті тањдауѓа, билікке емес, адамгершілік беделге лайыќты сала. Сонымен ќатар ол жаќсылыќ пен з±лымдыќты біреуін екіншісіне ќарама-ќарсы ќоймайды, керісінше мемлекет демократиялыќ болып табылатын жаѓдайдаѓы олардыњ µзара єрекеттестігініњ жемістілігін басып кµрсетеді. 
Батыстыќ саяси ой ѓылымыныњ таѓы бір тармаѓы азаматтыќ ќоѓам идеясыныњ мањыздылыѓын саяси партиялар арќылы барлыќ ќ±ндылыќтарды белсендіру м‰мкіндіктері мен ќызмет етуін жаќсарту т±рѓысынан ќараѓан кезде ерекше сезіле бастайды деген пікірді ±станады. Саяси партиялар ќ±ндылыќтар ж‰йесін ќалыптастырудыњ жетекші субъектілері болып табылады. 
Біраќ азаматтыќ ќоѓам институттарыныњ ќалыптасу мєні мемлекеттік емес, саяси емес ±йымдардыњ ќ±рылуымен ѓана ќорытындылана ма? 
«Мемлекеттік тєртіп ќара бастыњ ќамы ‰шін ѓана емес, адамныњ дамуы ‰шін ќ±рал ѓана» болѓандыќтан мемлекет µзініњ ќ±ќыќтыќ жєне єлеуметтік міндеттерін кењейтеді емес пе [9, 45-б.]. Не болмаса «азаматтыќ ќоѓам» «мемлекеттік еместіњ» эквивалентті ±ѓымы (не болмаса» азаматтыќ емес ќоѓам» - «мемлекет» ±ѓымы) болып табыла ала ма? 
Жауап єдеттегідей теріс сипатта болып келеді, µйткені «азаматтыќ ќоѓам» «мемлекет» т‰сінігі сияќты мазм±ны механикалыќ т±рѓыда шектеледі. М±ндай аныќтама µзінде жаѓымсыз элементті ±стайды, ол бір жаѓынан аныќтама туралы ќисынды ќаѓида талаптарын б±зады, ал екінші жаѓынан «мемлекеттік» жєне «саяси» ретінде мазм±нды шектейді. 
Б±ѓан ќоѓамдаѓы демократиялыќ ж‰йеніњ одан єрі дами т‰суі кепіл болса керек. Алайда, осындай ќоѓам туралы біздіњ ой-µрісіміз тек батыстыќ таным аясында шектеле ме, єлде µзіміздіњ тµл тарихымызда б±л туралы пікірлер болды ма? Єрине, болды. Оны ±лтымыздыњ рухани жаршысына айналѓан Єбу Нєсір єл-Фараби, Єбу аудин єл-Жаућари, Ж‰сіп Баласаѓ±ни, Асан ќайѓы Сєбит±лы сияќты данагµй ойшылдарымыз бен білімпаз шайырларымыздыњ, Ќазтуѓан, Доспамбет, Шалкиіз, Жиенбет, Марѓасќа, Аќтамберді, Тєттіќара, Б±ќар сияќты аќын-жырауларымыздыњ, Шоќан Уєлихан±лы, Абай Ќ±нанбай±лы, Шєкєрім Ќ±дайберді±лы сияќты ѓалым-философтарымыздыњ ењбектерінен кµруге болады. 
Ќорытындылар болсаќ, азаматтыќ ќоѓам – ќоѓам дамуыныњ ењ биік сатыларыныњ бірі, ќоѓамдыќ ж‰йелердіњ басќа элементтеріне сєйкес, яѓни µзін-µзі басќаратын ќоѓамдыќ институттардыњ осындай байлыѓын ќалыптастыра отырып, адамныњ басымдылыќ орнын (µзініњ ќ±ќыѓымен, бостандыќтарымен жєне міндеттерімен) ќамтамасыз етеді. 
1.2. «Азаматтыќ ќоѓам жєне оныњ институттары т±жырымдамасыныњ заманауи т‰сіндірілуі» атты таќырыпшада ќазіргі кезењдегі батыс, ресейлік жєне отандыќ зерттеушілер кµзќарастары жан-жаќты талданѓан. Осы єлеуметтік ќ±былыстыњ бір мєнді т‰сінігі єзірше жоќ, ал єдебиеттерде ±сынылѓан аныќтамалар µте кµп жєне єр т‰рлі. Солай болса да, кµптеген зерттеушілер азаматтыќ ќоѓамды еркіндіктіњ µсуі жєне єлеуметтік тењдіктіњ кењеюі арќылы да, сондай-аќ мемлекеттіњ µзін ќ±рылымсыздандыру мен демократияландыру арќылы да оныњ мемлекетпен біте ќайнасуын белгілейтін баѓзы бір ќ±ндылыќтардыњ бірыњѓай ж‰йесі екендігімен келіседі. Азаматтыќ ќоѓамныњ б±л ±ѓымы маѓынасында µзініњ к‰рделілігі бойынша, Э. Дюркгеймніњ «єлеуметтік ынтымаќтастыѓынан» немесе М.Вебердіњ «капитализм рухынан» онша кµп айырмасы жоќ. 
Отандыќ жєне шетелдік арнайы єдебиеттерде азаматтыќ ќоѓамныњ негізгі т±жырымдамасын талдауѓа, азаматтыќ ќоѓамды зерттеудіњ кµпѓасырлыќ дєст‰рі объектініњ µзініњ тарихи µзгергіштігіне орай, єзірге ќандай да бір бірыњѓай жєне жалпылама мањызы бар т±жырымдама жасауѓа м‰мкіндік бермейді, сондыќтан ±ѓымныњ т‰сінігі, оныњ ќ±рылымы мен міндеттері оныњ тарихи таѓдыры туралы айтыс-тартыс жалѓасып келеді [10]. 
Ќазіргі кезде Ресейлік єдебиеттерде азаматтыќ ќоѓамныњ мєнін т‰сіндіруде екі негізгі кµзќарас ќалыптасќан. Бірінші топтаѓы зерттеушілер (И.Кравченко, В.Ступишин жєне басќалар) «ќоѓам» мен «азаматтыќ ќоѓамды» іс ж‰зінде баламалайды, ал басќалары (Б.Замбровский, А.Мигранян) азаматтыќ ќоѓамды тек ќана «буржуазиялыќ ќоѓам» ретінде ќарайды. Екінші кµзќарасты негіздеушілер (Б.Славный, К.Гаджиев жєне басќалар) азаматтыќ ќоѓам «‰лкен ќоѓамныњ» белгілі бір саласын кµрсетеді деген т±жырым жасайды. 
Дегенмен де, біздіњ пікірімізше, «азаматтыќ ќоѓам» мен «ќоѓам» ±ѓымын» бір біріне сєйкестендіріп ќарастырѓаннан гµрі оларды бµліп ќарастырѓан д±рыс болып табылады. Б±л ±ѓымдарды бір біріне сєйкестендіруге болмайды, себебі єлеуметтік-философиялыќ кµзќарас т±рѓысынан ќоѓам «азаматтыќ ќоѓам» ±ѓымына ќараѓанда мазм±ны бойынша жалпылама болып табылады. Ќоѓам µзініњ пайда болуында жєне ‰лкен єлеуметтік кемелденуінде жеке µзіндік зањы бар б‰тін бір организм ретінде кµрінеді. 
Ќоѓамныњ мањызды µлшемі санатына оныњ т±тастыѓымен ќатар бµлектігі, µзіндік жеткілікті, бірыњѓай базалыќ элементі, тарихи трансформацияѓа ќабілеттілігі жатады. Басќаша айтќанда, ќоѓам базалыќ негізі егеменді – автономиялы индивид ретінде кµрінетін жєне ќоѓамныњ µзі тарихи µзгерістерге ќабілетті болѓан кезде дербес ќисынѓа ие ќызметтіњ жекелеген салаларына сараланатын ќ±ндылыќ пен ќажырлылыќќа ие болѓан жаѓдайда ѓана ќоѓам бола алады [11, 81-б.]. 
Ресейлік авторлар А.Галкин жєне Ю.Красин азаматтыќ ќоѓам – «жеке м‰дделер саласындаѓы индивидтердіњ ќоѓамдыќ ќатынастарыныњ мемлекеттік емес єлемі» деп ќарастырады [12, 17-б.]. Олардыњ пікірі бойынша, азаматтыќ ќоѓамды дамыту саяси ж‰йеніњ демократиялануын жєне азаматтыњ ќ±ќыѓы мен бостандыѓын кењейтуді ќамтамасыз етеді. Жєне, керісінше, азаматтыќ ќоѓамныњ тоќырауы, депрессиялыќ жаѓдайы саяси ж‰йені бюрократияландырады, авторитаризмніњ ќалыптасуына жаѓдай жасайды. 
Азаматтыќ ќоѓам аясында саяси партияныњ болуыныњ µзі азаматтыќ ќоѓам шегінде оныњ саяси маќсаттары (басќа да маќсаттарымен ќатар) бар екендігін куєландырады. Оныњ ‰стіне, азаматтыќ ќоѓам ол - биліктіњ онсыз µз ќызметтерін атќара алмай ќалатын формальды емес, бейресми тєжірибелерініњ жиынтыѓы. Сондыќтан азаматтыќ ќоѓамѓа берілетін кµптеген аныќтамаларда оныњ саяси емес деген дефинициялары, азаматтыќ ќоѓам мемлекет емес жєне µзіне бір де бір мемлекеттік институт пен оныњ ќ±рылымын ќамтымайтындыѓын кµрсетеді. 
Бір зерттеушілер оны єлеуметтік-экономикалыќ, мєдени дамуѓа белгілі дєрежеде ќол жеткізген жєне µркениеттіњ барлыќ белгілерін (нарыќтыќ экономика, демократия, адам ќ±ќыѓын ќадаѓалау жєне т.б.) т±тастай ќоѓамдыќ ж‰йе немесе социеталды ќауымдастыќ ретінде сипаттайды. Мысалы, А.Одинцова азаматтыќ ќоѓамды жеке адамдар мен олардыњ топтарыныњ ќол жеткізілген ќоѓамдыќ дамуѓа пара-пар кµп ќырлы ќажеттіліктері мен м‰дделерініњ ж‰зеге асуы орын алатын ќоѓамдыќ ќатынастардыњ (экономикалыќ, єлеуметтік, саяси жєне т.б.), формалды жєне формалды емес ќ±рылымдардыњ жиынтыѓы деп ќарастырады. Оныњ ‰стіне ол ќазіргі заманѓы азаматтыќ ќоѓам µзініњ ажыраѓысыз элементі ретінде ќ±ќыќтыќ мемлекетті де ќамтитындыѓын айтады [13, 41-б.]. 
Зерттеушілердіњ келесі бір тобы, «тар» єдістіњ жаќтаушылары азаматтыќ ќоѓамды мемлекетке жєне басќада формалданѓан ќ±рылымдарѓа ќарсы т±ратын социумніњ ерекше саласы ретінде ќарастырады. Ќазіргі кезде кењ тарау алѓан б±л екінші кµзќарас, азаматтыќ ќоѓамды мемлекетке ќатысы бойынша кењ автономияѓа иеленетін (екі ќ±рамдас бµлік ретінде зерттеледі: «мемлекеттік емес ќоѓамдастыќ» жєне «мемлекеттік емес жеке µмір») жєне ќоѓамныњ мемлекеттік емес µмірі ретінде, немесе оныњ жеке саласы ретінде, не болмаса жария саласы ретінде т‰сіндіреді. 
‡шінші баѓытќа осы заманѓы азаматтыќ ќоѓамды наќты «‰шінші сектор» ретінде ќарастыратын зерттеушілер жатады. Азаматтыќ ќоѓам дегенде олар тек «‰кіметтік емес, мемлекеттік емес ±йымдар ќауымдастыѓын», яѓни ќайырымдылыќ, этикалыќ, экологиялыќ, мєдени жєне сол сияќты ерікті ќауымдастыќтарды «саяси» жєне «экономикалыќ» ќоѓамдастыќтан бµле отырып, ќоѓамдыќ мемлекеттік емес ±йымдардыњ жиынтыѓы деп ±ѓынады[14, 56-б.]. 
Ќазаќстан жаѓдайында азаматтыќ ќатынастардыњ мєнін тар жєне шектеулі т‰рде т‰сіну ќоѓамныњ єлеуметтік негізініњ б±зылуына, индивидуализацияѓа, ±заќ жылдарда ќазаќ даласында ќалыптасќан адамдар арасындаѓы µзара ынтымаќтастыќтыњ ыдырауына алып келуі м‰мкін. Сондыќтан, азаматтыќ ќатынастарды дамытуѓа жан-жаќты, кешенді т±рѓыдан ќарау ќажет. Оныњ ‰стіне ресми т‰рде ќоѓамѓа енгізіліп отырѓан индивидуализм реттеуші єлеуметтік институттарѓа сєйкес келмейді, яѓни ж‰з жылдар бойына ќалыптасќан мінез-ќ±лыќтыњ стандарттарына ќайшы келеді. Басќаша айтќанда, ќазаќ ќоѓамындаѓы ќ±ндылыќтар ж‰йесін еуропалыќ ќ±ндылыќтар ж‰йесімен салыстырѓанда екеуініњ арасында айтарлыќ айырмашылыќтар бар екендігін кµреміз. 
Б±л пікірімізді отандыќ саясаттанушы С.Ш. М±сатаевта дєлелдей т‰седі: «азаматтыќ ќоѓам мемлекеттік органдардыњ ќызметінен тєуелсіз ж‰ретін єлеуметтіњ µзін-µзі ±йымдастыру дењгейін сипаттап, т±рѓылыќты халыќтыњ т‰рлі формадаѓы саяси-єлеуметтік белсенділігініњ жиынтыѓын білдіреді» [6, 54-б.]. 
Ќалай болѓанда да Ќазаќстандаѓы азаматтыќ ќоѓамныњ дамуы ењ алдымен дєст‰рлі мєдениетке, тарихи ќалыптасќан мінез-ќ±лыќ ерекшеліктеріне жєне ±лттыќ м‰ддеге с‰йене отырып ж‰ретіндігі аныќ. 
Ќазаќстан Республикасындаѓы азаматтыќ ќоѓам жєне партиялыќ сектор: тєжірибелік негіз атты екінші тараудыњ 2.1. таќырыпшасында саяси партия – азаматтыќ ќоѓамныњ институционалдыќ негізі ретінде зерттелген. 
Азаматтыќ ќоѓам - мемлекеттегі барлыќ дерлік салалардыњ ќарќынды дамып µсуіне жєне олардыњ ішкі жєне сыртќы саясатта µз негізін белсенді т‰рде танытуѓа бірден-бір ыќпал етуші к‰ш болып табылады. Осы орайда, соњѓы жылдары біздіњ елде, жалпы б‰кіл єлемде, азаматтыќ ќоѓам жєне ондаѓы саяси партиялардыњ мањызы мєселесіне деген ќызыѓушылыќ айтарлыќтай кµріне бастады. Демек, Ќазаќстандаѓы азаматтыќ ќоѓамныњ алѓышарттары мен келешегіне ќатысты мєселелер оњды шешілуі отандыќ партиялыќ ж‰йеніњ дамуына байланысты. 
Б‰кіл єлемдік ѓылымда азаматтыќ ќоѓамды мемлекеттен тєуелсіз, біраќ онымен тыѓыз байланыстаѓы, ќоѓамдыќ ќарым-ќатынастардыњ кешені ретінде ќарастыру кµзќарасы кењінен тараѓан. Оѓан келесілер кіреді: 
 ерікті т‰рде, µздігінен ќалыптасќан, алѓашќы µзін-µзі басќаратын адамдардыњ бірлестіктері (отбасы, кооперациялар, ассоциациялар, ќоѓамдыќ бірлестіктер, кєсіби, шыѓармашылыќ, этникалыќ, діни жєне т.б. бірлестіктер); мемлекеттік емес экономикалыќ, єлеуметтік, рухани, адамгершіліктік жєне басќа да ќоѓамдыќ ќатынастардыњ жиынтыѓы; 
 мемлекеттік билік пен саясаттыњ тікелей килігуінен зањ арќылы ќорѓалѓан, дербес индивидтердіњ µзін-µзі басќару жєне ±йымдастыру салалары. 
Ќазаќстандаѓы азаматтыќ ќоѓамныњ ерекшелігі оныњ ќалыптасуыныњ єлі де жалѓасып келе жатќан трансформация жаѓдайында ж‰зеге асып жатќанында. Себебі, саяси жєне экономикалыќ элиталар азаматтыќ ќоѓамды ќалыптастыруды ынталандыруѓа дайын екендігін еш байќатпайды, ал орта тап саны жаѓынан аз болѓандыќтан б±л шаруаны жасай алмайды, осы т±рѓыда негізгі ауыртпалыќ анаѓ±рлым кµп мµлшердегі єлеуметтік ќабаттыњ иыѓына т‰седі. Олардыњ белсенділігініњ айќын дєлелі, Ќазаќстанда ќазіргі кезде он мыњдаѓан ќоѓамдыќ ±йымдардыњ белсенді ќызмет етуі, (кµпшілігі – кішігірім сипатта) айта кететін жайт, б±л ±йымдар биліктіњ айтуымен емес, ќайта кєдуілгі ќатардаѓы азаматтар бастамасымен ќ±рылѓан. 
Кµп партиялыќ ж‰йеніњ ќалыптасуы елдегі азаматтыќ ќоѓамныњ ќалыптасуыныњ ењ мањызды белгілерініњ бірі. Саяси партиялардыњ пайда болуы мен дамуы айтарлыќтай мµлшерде ќоѓамныњ саяси ж‰йелерініњ тиімділігін куєландырады, мемлекеттіњ демократиялыќ табиѓатын ныѓайтудыњ, оныњ азаматтарыныњ саяси ќ±ќыќтарын ќамтамасыз етудіњ мањызды факторы болып табылады. 
Егер ‰йлестікке экономика т±рѓысынан ж‰гінер болсаќ, онда µндіріс ж‰йесінде нарыќ ќандай рµл атќарса, кµп партиялыќ саяси ж‰йеде сондай рµл атќарады. Нарыќ т±тынушылар мен µндірушілер арасында кері байланыс механизмін ќалай ќ±рса, соѓан ±ќсас кµп партиялыќ ж‰йе азамат пен мемлекеттік билік арасында делдалдыќ ќызмет атќарады. 
Біріншіден, мемлекеттік билік ж‰йесінде партия тікелей бір ќ±рамѓа ќосылмайды жєне кµздеген маќсаты ортаќ µз м‰шелерін ерікті негізде біріктіреді. Осы маќсатта жария мєлімдемелерді жєне оларѓа ќол жеткізу ‰шін ерекше саяси ќ±ралдарды пайдаланады. Осылайша, «саяси партия» т‰сінігі шегінен саяси шешімдер ќабылдау процесінде билікке ыќпал етуге єрекеттенетін ќысым топтары шыѓарылады. 
Екіншіден, партия белгілі бір єлеуметтік топтыњ саяси м‰ддесін кµрсетеді немесе солай болуѓа ±мтылады. Басќаша айтќанда саяси партия µз м‰шелері жєне солармен байланысты адамдардан бµлек басќа біреулердіњ де м‰дделерін ойлауы тиіс. Б±л т‰сінік «партия» ±ѓымы шењберінен клубтыќ-сектанттыќ типтегі ±йымдарды шыѓарады. 
‡шіншіден, партия білдіретін м‰дделер тар корпоративтік сипатта емес, жалпы ±лттыќ сипатта болуы тиіс. Б±л ќоѓамды дамыту бойынша белгілі бір жобаны ±сынатын партияныњ айќын ќалыптасќан маќсаты болуы тиіс дегенді білдіреді. Єрине, басты міндет ретінде жекелеген єлеуметтік топтардыњ м‰дделері ќойылуы м‰мкін екені т‰сінікті, дегенмен ол жоба жалпы ќоѓам м‰ддесін (немесе жоќ дегенде соѓан ±мтылуы) ескеруі тиіс. Олай болмаѓан жаѓдайда, біз тек ќана ќолдаушылыќ топпен, тіпті корпоративтік ±йымдармен іс-єрекет жасайтын боламыз. 
Тµртіншіден, толыќќанды партия (µзініњ дамыѓан жаѓдайында) µкілеттік пен міндеттерді ќатањ ескертумен бµлуді ж‰зеге асыратын єр т‰рлі бµлімдер арасында торапталѓан ќ±рылымдарды иеленуі тиіс. Партия мол жаќтастары мен белсенділеріне, аумаќтыќ бµлімдердіњ желілерін жєне сайлаудыњ орталыќ органдарына ие болуы тиіс. Осылайша, «саяси партия» ±ѓымыныњ аясынан саяси µмірге белсенді атсалысуѓа ‰міткер, алайда жария саясаттыњ шынайы субъектілері ретінде ж‰зеге аса алмайтын, кµптеген «ергежейлі» ±йымдар шыѓарылады. 
Аталѓан барлыќ шарттар ќоѓам мен мемлекеттіњ жетілгендігін білдіреді. Ењ бастысы, ќоѓам жекелеген т±йыќ ќауымдардан т±рмауы керек, ол саяси µмірде µзініњ ќатысуын сезінген жекелеген м‰шелері мен єлеуметтік топтарыныњ формалды тењдігі ќамтамасыз етілген, жіктелген жєне ортаќ єлеуметтік ќ±рылымы бар азаматтыќ болуы керек. 
Ќазаќстанда ќ±рылымданѓан жєне ж‰йелендірілген мемлекеттік емес сектордыњ кескіндері айќындала берді. Міне, елдегі алѓашќы саяси партияларѓа осы сектор шењберінде дамуѓа тура келді. 
Жалпы, Ќазаќстандаѓы демократияландыру ‰рдісі негізінде азаматтыќ ќоѓам ќ±ру кењістігінде кµппартиялыќ пен плюрализм мањызды роль атќарады. Себебі, еліміздіњ тоталитарлыќ ж‰йеден демократиялыќ ќоѓамѓа µтудіњ басты белгісі - ќµппартиялыќ екенін ескерсек, саяси партиялардыњ басты маќсатына айналѓан пікір-алуандылыќты кењ µрістету азаматтардыњ белсенділігін кµтеру, ќоѓамныњ дамуы мен идеологиялыќ демократияныњ µрістеуіне зор ыќпал ету ашыќ єрі еркін ќоѓамды ќалыптастырудыњ басты жолдары деп ќарастыруѓа болады. Б±л процесс елімізде кезењ-кезењімен ж‰зеге асырылуда. 
2002 жылы ќабылданѓан Саяси партиялар туралы зањныњ аясында ќызметі мен µз міндеттерін наќтылы айќындалуы ќоѓам дамуындаѓы наќтылы баѓытын білдіреді. «Ќазаќстандаѓы еркін ќоѓам ќ±ру мєселесі барынша кењ болѓандыќтан оныњ тек саяси партиялардыњ ќ±рылуы мен атќарылап отырѓан іс-шараларына баѓытталѓан мемлекеттік реттеудіњ ќ±ќыќтыќ механизмдерін аныќтау ‰шін: конституциялыќ зањдармен, сондай-аќ сайлау зањдарымен реттеліп отыр»[15, 24 –б.]. Жалпы, Ќазаќстандаѓы демократиялыќ ‰рдістердіњ кењ ќанат жаюы ќоѓамдыќ ќ±былыс ретінде санасаќ, заман талабынан туындайтын саяси ж‰йедегі еркіндік пен ашыќтыќ объективті ќажеттілік деп ќарастыруѓа болады. Саяси ж‰йені демократияландырудыњ жолдарыныњ бірі ретінде адамдардыњ саяси ќатысуы жєне белсенділігі саяси партияларѓа м‰ше болып кіруі, саяси процесске азаматтыќ пікірлерін білдіру арќылы еркін ќоѓам ќалыптасуына жаѓдай жасайды. 
Ќазіргі тањда, Ќазаќстандаѓы саяси партиялардыњ маќсат міндеттері мен ќ±ндылыќтары µте ±ќсас. Мєселен, кезіндегі Отан, Аќжол, Асар, Руханият партиялары µздерініњ маќсаты ретінде демократиялыќ мемлекеттіњ еркін ќоѓам ќ±руда алдынѓы орынѓа ќойса, Ќазаќстанныњ аграрлыќ партиясы, Ќазаќстанныњ халыќтыќ коммунистік партиясы еркін жєне єлеуметтік, єділеттік пен м‰мкіндіктері тењ ќоѓам ќ±руды маќсат етеді[16]. 
Сонымен, 2003-2004 жылдардаѓы Ќазаќстандаѓы партиялардыњ баѓдарламаларын салыстыруда барлыќ партиялардыњ маќсаттары бір-біріне µте ±ќсас, біраќ ортаќ маќсатќа партиялардыњ єр т‰рлі жолдармен жететінін ескерсек, м±ны демократиялыќ ж‰йеге негізделген еркін жєне ашыќ ќоѓамды ќалыптастырудыњ м‰мкіндіктері деп ќарастыруѓа болады. 
Осыдан келіп туындайтын ойды ќортындылар болсаќ: Ќазаќстан кµппартиялыќ ж‰йені дамыту арќылы еркін єрі ашыќ ќоѓамды ќалыптастырудыњ баѓыт-баѓдарын айќындай алады. 
Жалпы, азаматтыќ ќоѓамды ќалыптастыруда саяси партиялармен ќатар, ќоѓамдыќ ќозѓалыстар, ‰кіметтік емес ±йымдар жєне кєсіподаќтардыњ да мањызы зор. 
Кµріп отырѓанымыздай, Ќазаќстанда азаматтыќ ќоѓам жєне кµппартиялыќ ж‰йе орнату ісінде айтарлыќтай табыстарѓа ќол жеткізілді. Осы орайда мыналарды айтсаќ та жеткілікті: 
- Ќазаќстанда демократиялыќ институттардыњ дамуы дєйекті ж‰ргізіліп келеді; еркін демократиялыќ сайлаулар ‰немі µткізіледі; тежемелік єрі тепе-тењдік негізінде билік тармаќтарыныњ ара-жігін ажырату ќаѓидаты ж‰зеге асырылып жатыр; 
- Ќазаќстанда саяси саналуандыќ жєне кµппартиялыќ ж‰йе орныќќан; єрбір азамат кез-келген ќоѓамдыќ жєне саяси бірлестікке еркін кіре алады; 
- бес мыњнан аса ‰кіметтік емес ±йымдарды ќоса алѓанда, азаматтыќ ќоѓам институттары мен ќ±рылымдары жасаќталып, ж±мыс істеуде; 
- Ќазаќстанда тєуелсіз сот ж‰йесініњ негізі ќаланып, зањныњ ‰стемдігі дєйекті ќамтамасыз етіліп келеді; 
- Ќазаќстанда сµз бостандыѓы ќамтамасыз етіліп, цензураѓа тыйым салынѓан; біршама мемлкеттік емес б±ќаралыќ аќпарат ќ±ралдары ќ±рылып, ж±мыс істеуде; 
- Ќазаќстанда адам ќ±ќыќтары мен бостандыќтарын ќамтамасыз ету саласында мањызды ќадамдар жасалып, елеулі нєтижелерге ќол жетті; адам ќ±ќыќтары жµнінде Уєкіл институты ќ±рылды; Ќазаќстан адам ќ±ќыќтары жµніндегі халыќаралыќ конвенцияларѓа ќосылды; ќ±рамы жµнінен кµрнекті єрі беделді Демократия мен азаматтыќ ќоѓам мєселелері жµніндегі ¦лттыќ комиссия ж±мыс істейді; 
- кез-келген ќазаќстандыќ µзініњ ќалауына ќарай ќызметпен ш±ѓылдануѓа ќ±ќыѓы бар; 
- єркімніњ µз балаларын тиімді деп тапќан жерлерде оќытуѓа ќ±ќыѓы бар; 
- єрбір ќазаќстандыќтыњ билік орнына сайлауѓа жєне сайлануѓа ќ±ќыѓы бар; 
- Ќазаќстан діни сенім-наным бостандыѓын ќамтамасыз етіп, ±лт жєне конфессиялар аралыќ келісім мен ±лттыќ, діни тењќ±ќылыќ саясатын дєйекті ж‰ргізіп келеді; 
- Ќазаќстанда µлім жазасына мораторий енгізіліп, ТМД-да бірінші болып сыбайлас жемќорлыќќа ќарсы к‰рес жµнінде зањ ќабылданды. 
Сонымен, µтпелі ќоѓам жаѓдайында партиялыќ сектордыњ ќалыптасу ерекшелігін аныќтауѓа ќатысты бірнеше ќорытынды жасауѓа болады. 
Бірінші ерекшелігі – Ќазаќстанныњ жєне посткењестік елдердіњ µтпелі ќоѓамдарындаѓы партиялыќ секторыныњ ќалыптасуы Батыстыњ дамыѓан елдерінен бµлек мєдени, экономикалыќ жєне геосаяси ортада µтуде. Б±л жаѓдай кейбір шетел сарапшылары мен зерттеушілеріне, посткењестік елдердегі партиялыќ сектордыњ жењілістері отандыќ саяси партиялардыњ басќа т±раќты демократиялыќ елдерде сєтті жєне уаќытпен тексерілген ‰лгілерді іс ж‰зінде ж‰ргізуге ќабілетсіз деп т±жырымдауѓа себеп болып отыр. Біраќ, біздіњ ойымызша, оныњ себебі батыстыќ партиялыќ ж‰йеніњ даму тєжірибесін елемеу емес, партиялыќ секторды ќалыптастыру батыс принциптерініњ б±л елдердегі к‰нделікті мєдени-тарихтыќ, єлеуметтік-саяси жєне экономикалыќ µмірге сай келмейтіндігі. 
Ќазаќстандаѓы жєне басќа да посткењестік мемлекеттердегі партиялыќ секторды ќалыптастырудыњ екінші ерекшелігі, б±л рєсімді барлыќ ТМД елдерінде ‰ш негізгі µзара байланысќан жайттарды ескеріп ж‰ргізу: 1. ‡стемдіктен либералдыќ принциптерге негізделген ќазіргі к‰нніњ ќоѓамына µту; 2. ¦лттыќ мемлекеттікті жандандыру жєне ќ±ру; 3. Жоспарлыќ экономиканы нарыќтыќ экономикаѓа аудару. 
‡шінші ерекшелік, ол халыќтыњ басым кµпшілігі ж‰йелік реформалардыњ басында азаматтыќ бастамашылыќ пен белсенділікті еркін білдіруге толыѓымен дайын болмаѓандыѓы. 
Партиялыќ сектордыњ µтпелі ќоѓамдарда ќалыптасуыныњ тµртінші ерекшелігі, ол рєсім кейбір саяси партиялардыњ ‰кіметпен ќатынастары єлсін-єлсін ±ршыѓып т±руымен ж‰ріп отырды. 
Бесінші ерекшелік, µзгеру жєне µтпелі ќоѓам жаѓдайында Ќазаќстанда жєне посткењестік мемлекеттерде кµпшілігінде к‰шті атќарушы ‰кіметпен ‰йлесетін президенттік басќару нысаны орныќты. 
Соњѓы ерекшелік, партиялыќ сектордыњ ќалыптасуына жєне дамуына экстремизм мен терроризм, наркобизнес пен ќару-жараќ контрабандасы жєне «т‰рлі-т‰сті революциялардыњ» экспорты тарауына байланысты ќауіпсіздік мєселелері ерекше єсер етуде. 
Екінші тараудыњ 2.2. Ќазаќстан Республикасы кењістігіндегі партиялыќ ж‰йеніњ ќызмет ету ерекшелігі: сайлау ‰рдістері аясында атты таќырыпшасында саяси партиялардыњ сайлау ‰рдісіндегі ќызметі талданѓан. 
Саяси партиялар µз ќызметінде арнайы дєнекер ретінде азаматтыќ ќоѓам мен мемлекет арасындаѓы байланыстардыњ бірін ќамтамасыз етеді. ¤йткені партияларѓа мемлекет пен ќоѓам арасындаѓы тікелей жєне кері байланысты ќамтамасыз ету міндеті ж‰ктелген. Б±л міндеттіњ ж‰зеге асырылуы кµбіне ќоѓамдаѓы демократиялыќ принциптерініњ ж‰зеге асырылу толыќтыѓына, азаматтардыњ елдіњ саяси µміріне шынайы ќатысуыныњ ќамтамасыз етілуіне жєне азаматтыќ ќоѓам мен мемлекет ќалай µзара єрекеттесетіндігіне байланысты келеді. 
Кењестік саяси ж‰йеніњ тарихи тєжірибесі саяси партия билікке келгеннен кейін µзін онымен толыќтай бейнеленуінен саќ болу ќажет екендігін кµрсетті. Сондыќтан да, саяси партия азаматтар жекелеген мемлекеттік шенеуніктердіњ ќателіктері мен ќылмыстарын саяси партияныњ ќызметімен байланыстармас ‰шін билікпен біршама араќашыќтыќты саќтау керек. 
Айталыќ, кез-келген азаматтыќ ќоѓам µз ќалыбын жасауѓа негіз болып табылатын, адамдардыњ саналы жєне ±йымдастырылѓан м‰дделері ќалыптасатын жєне ж‰зеге асатын єлеуметтік байланыстар ж‰йесі ретінде кµрінеді. Азаматтыќ ќоѓамныњ т‰рлі салаларыныњ болуы адамдарѓа ќандай м‰ддені жєне ќандай тєсілмен оны кµздеу керек екендігін µздерініњ шешуіне м‰кіндік береді. ¦йымдасќан м‰дделер топтары ќоѓам ќызметініњ т‰рін де айќындайды. Дєл соларда ќоѓамныњ т‰рлі бµліктерініњ ќалаулары ќалыптасады. Г.Алмонд «м‰дделер тобы» деп µзара м‰дделіліктіњ немесе пайданыњ айрыќша байланыстары арќылы біріккен жєне де осыны белгілі бір дєрежеде сезінетін адамдардыњ тобын т‰сінеді. 
Ќазіргі кезде Ќазаќстандаѓы партиялыќ ж‰йе, азаматтыќ ќоѓамныњ негізгі институты ретінде, мемлекеттік органдар мен халыќ арасын байланыстырушылыќ ќызметті атќарады. 
Мемлекет пен «‰шінші сектордыњ» ќарым-ќатынастарыныњ ерекшеліктерін сараптау саяси партиялар наќты бір ќоѓамдыќ ќажеттіліктерге жауап ретінде пайда болатынын дєлелдей т‰седі. Мемлекет саяси партиялардыњ мањызын жоќќа шыѓара алмайды, сондыќтан олардыњ мойнына кейбір саяси-єлеуметтік міндеттерді шешуді ж‰ктейді. ¤з кезегінде саяси партиялар біртіндеп «‰шінші секторѓа» ќатысты мемлекеттік саясатты жасау ‰рдісіне араласуѓа немесе оѓан єсер етуге тырысады. Яѓни, билік пен саяси партиялар арасында бєсекелестікпен, серіктестікпен, диалогпен, єріптестікпен немесе бір-біріне ќарсы т±руымен сипатталатын ќарым-ќатынастар орнайды. 
Партияныњ азаматтыќ ќоѓамныњ дамуына тікелей єсер ететін екі функциясын атап кµрсетуге болады. 
1. Саяси ‰рдістіњ ‰здіксіздігін ќолдай отырып, саяси партиялар ќоѓам мен мемлекет арасындаѓы кері байланыстыњ т±раќтылыѓын ќамтамасыз етеді. Б±ќаралыќ/кµпшіліктік саяси ‰рдістіњ кењістігін кењейте отырып, партиялар халыќтыњ «перифериялыќ» топтары мен билеуші субъектілер арасындаѓы алшаќтыќты азайтуѓа тырысады. 
2. Саяси партиялар саяси єлеуметтенудіњ саналы к‰ші ретінде єрекет етеді. Партиялардыњ єлеуметтендіруші функциялары сайлау кампаниялары кезінде де, сонымен ќатар т‰рлі дењгейдегі к‰нделікті партиялыќ ќызметте де ж‰зеге асады. 
Сайлау ж‰йесі - µркениетті еркін ќоѓамда халыќтыњ саяси белсенділігініњ негізінде азаматтыќ позициялары сєйкес келетін билікті жасырын дауыс беру арќылы еркін сайлау процесі. Cайлау ж‰йесі неѓ±рлым ашыќ болса, соѓ±рлым легитимді болып саналатынын ескерсек, µркениетті демократиялыќ елдер сайлау ж‰йесін дамытып, азаматтардыњ еркін тањдау жасауына м‰мкіндік беруге м‰дделі болып табылады. 
Азаматтыќ ќоѓамда µмір с‰ріп отырѓан мемлекеттер сайлау процесініњ ашыќтыѓын дамытуда кµбінесе халыќтыќ немесе ‰кіметтік емес ±йымдармен, халыќаралыќ ±йымдарѓа сайлау алды жєне сайлау процесін толыќ баќылау жасау єдісін ќолданады. Біздіњ елімізде де еркін ќоѓам ќ±руда осындай баќылау єдісін кењінен ќолдана отырып, электоратќа да кандидаттарды еркін тањдауына кењ м‰мкіндік берген. 
Жалпы, соњѓы жылдары болып µткен сайлау кампанияларын сипаттай келе Ќазаќстандаѓы сайлаулар жєне оѓан саяси партиялардыњ ќатысуы б‰гінгі к‰нде ќалыпты табиѓи ‰рдіске айналѓандыѓын кµрсетеді деп айтуѓа болады. Ќазаќстандыќтар м±ныњ бєрін елдегі демократиялыќ жањару жолы деп ќабылдауда. Саяси партиялар сайлаудан сайлауѓа дейін µз сайлауалды шаралары аясында тиімді єрекеттерімен кµзге т‰суде: олар ашыќ ќоѓамдыќ єрекетке барынша мол баруда, электоратќа ќатысты жоѓары белсендік танытуда, ‰гіт насихат ж±мыстарында т‰рліше єдістер пайдалануда, µз ж±мыстарын БАЌ беттерінде жария етуде жања аќпараттыќ баѓытар ойлап табуда, Интернет ж‰йесін кењінен ќолданып келеді. М±ныњ бєрі азаматтардыњ оларѓа деген ќызыѓушылыѓын арттыра т‰суде. 
Елімізде саяси партиялардыњ дамуына 2007 жылдыњ 18 мамырындаѓы ЌР Конституциясына енгізілген тарихи µзгерістер жања серпін берді. Саяси партиялардыњ ќызметіне ќатысты б±л µзгерістердіњ мєні енді Парламент сайлауы пропорционалдыќ ж‰йе бойынша µтетіндігінде болып отыр. Елбасы мєлімдегендей, конституциялыќ реформа Ќазаќстанныњ эволюциялыќ дамуыныњ кезекті белесті кезењіне бастайды. Б±л µз кезегінде, саяси ж‰йедегі саяси партиялардыњ рµлін айќындай т‰седі. 
1998 жылѓа дейін елімізде мажоритарлыќ ж‰йе ж±мыс істеп келгендігін баршамыз білеміз. Ал 1999 жєне 2004 жылдардаѓы сайлаулар аралас ж‰йе бойынша ж‰зеге асырылып келген еді. Яѓни, ол кезде партиялыќ тізім бойынша тек 10 депутат сайланды. Ал 2007 жылдыњ 18 тамызында болѓан сайлау толыќтай пропорционалды негізде µтті. Б±л ж‰йе саяси репрезентативтікті ќамтамасыз ету ‰шін ќолайлыраќ, кµппартиялыќты дамыта т‰седі жєне парламенттік кµпшіліктіњ жауапкершілігін арттыра т‰седі деп ќарастырылады. Яѓни, соњѓы сайлауда біз жекелеген кандидаттар емес, партиялар баѓдарламаларыныњ тартысына кує болдыќ.
Кµппартиялыќ жаѓдайда пропорционалдыќ ж‰йе - дауыс беру нєтижелерін аныќтауда барынша демократиялыќ форма болып табылады, µйткені оныњ негізінде сайланѓан органдар µкілдік сипатќа ие болады. 
Осы жерде біз пропорционалдыќ ж‰йеніњ ерекшеліктеріне ќысќаша тоќталып µткенді жµн кµрдік, µйткені алдаѓы уаќытта еліміздегі саяси партиялардыњ дамуы осы ж‰йеге тікелей байланысты болып отыр. 
Біріншіден, пропорционалдыќ ж‰йе ќоѓамдаѓы саяси к‰штердіњ орнын барынша дєлірек кµрсетеді, Парламентте елдіњ саяси к‰штерініњ барша топтарын µкілдендіруге мол м‰мкіндік ашады. Мысалы, ел бойынша сайлаушылардыњ 20 пайыз дауысын алѓан партия Парламенттегі орынныњ 20 пайызын иеленеді. Мажоритарлыќ ж‰йеге тєн болѓан сайлаушылардыњ дауысыныњ есепке алынбай ќалу м‰мкіндігі б±л жерде орын алмайды, яѓни дауыстардыњ жоѓалуына жол берілмейді. 
Екіншіден, б±л принцип дамыѓан, бєсекелесті партиялардыњ ќалыптасуына жол ашады, кµппартиялыќты ныѓайтады жєне демократияныњ аса мањызды белгісі саяси плюрализмді дамытады. 
‡шіншіден, жања сайлау ж‰йесі азаматтыќ борышты µтеуді жењілдетеді. Мысалы, б±рын Парламенттік сайлауларда депутатыќќа кандидаттар арасында тартыс болса, жања ж‰йе бойынша бєсекелестік саяси партиялар дењгейінде болды. 
Тµртіншіден, пропорционалдыќ сайлау ж‰йесі мажоритарлыќ жєне аралас ж‰йеге ќараѓанда кµбірек либералдыќ болып келеді, µйткені ќоѓамдыќ рµлі жоѓары саяси к‰штердіњ барлыѓы елдіњ жоѓарѓы µкілдік органында болуына м‰мкіндік алады. Яѓни, ќазаќстандыќтардыњ санасында саяси партиялардыњ рµлі айтарлыќтай µсе т‰седі. Таяу уаќытта азаматтар µздерініњ саяси кµзќарастарын белгілі бір саяси ±йымдардыњ єрекетімен байланыстыратын болады жєне б±л толыќќанды азаматтыќ ќоѓамныњ ќалыптасуына жол ашады. 
Сонымен ќатар, сайлауды пропорционалдыќ ж‰йе бойынша µткізуді енгізу саяси партиялардыњ дамуына ‰лкен серпін береді. Біз б±ны сайлау алдында болѓан бірќатар партиялардыњ бірігуінен байќап та ‰лгердік. 
Бесіншіден, азаматтардыњ атќарушы органѓа ыќпал етуіне шынайы м‰мкіндіктері пайда болады. Б±л конституцияѓа енгізілген µзгерістерге орай м‰мкін болып отыр. Жања талаптар бойынша Президент премьер-министрді парламенттегі партиялардыњ фракцияларымен кењесіп, депутаттар премьер-министрдіњ кандидатурасын маќ±лдаѓаннан кейін ѓана таѓайындайды. Б±л дегеніміз азаматтардыњ дауыс берген партиялары арќылы саяси шешімдер ќабылдауѓа шынайы т‰рде ќатысуѓа м‰мкіндіп алып отырѓандыѓын куєландырады. 
Сонымен бірге, мєжілістіњ Конституциялыќ Кењесті, республикалыќ бюджеттіњ атќарылуын баќылаушы Есеп комитетін, Орталыќ сайлау комиссиясын ќалыптастыруѓа ќатысуы да саяси партиялардыњ саяси ‰рдістерге ќатысу дењгейін арттыра т‰сті. 
Алтыншыдан, Мєжілістіњ, тиісінше саяси партиялардыњ µздерініњ баќылау ќ±ралдарын пайдалана отырып ‰кіметтіњ ќызметіне ыќпал ете алу м‰мкіндігі. Оныњ ішіндегі ењ ыќпалдысы єрбір министрге «тµнуі» м‰мкін сенімсіздік білдіру болып табылады. Оныњ ‰стіне енді б±л ќ±ралды пайдалану механизмі жењілдей т‰сті. Мысалы б±рын Мєжіліс сенімсіздік білдіру ‰шін депутаттардыњ ‰штен екісініњ дауысы ќажет болѓан болса, енді депутаттардыњ жартысынан кµбініњ дауысы жетіп жатыр.